การบรรยายธรรมในหัวข้อ “ลีลาสันทัสสนา – แจ่มแจ้งชัดเจน” โดย พระพรหมบัณฑิต (สำหรับ นักเทศน์ทุนเล่าเรียนหลวง รุ่นที่ ๕) เป็นการขยายความในหลักการ พุทธเทศก์ ตามแนวทาง สาริกาป้อนเหยื่อ ที่เน้นให้ผู้ฟังเป็นศูนย์กลาง โดยมุ่งเน้นที่ “ส” แรก คือ สันทัสสนา (การทำให้แจ่มแจ้ง เหมือนเห็นด้วยตา)
- พุทธเทศก์ในฐานะนวัตกรรม: พระธรรมกถึกมีสถานะเป็น นวัตกร (Innovator) ไม่ใช่ ประดิษฐกร (Inventor) กล่าวคือ ไม่ได้ประดิษฐ์ธรรมะใหม่ แต่ทำหน้าที่ อรรถาธิบาย ขยายความ และ ประยุกต์ใช้ พระไตรปิฎก (ธรรมะ 84,000 พระธรรมขันธ์) ให้สอดคล้องกับสถานการณ์ปัจจุบัน การเทศน์ต้อง ยึดแนวทางพุทธเทศก์ โดยอ้างอิงจากพระไตรปิฎก อรรถกถาจารย์ และครูบาอาจารย์ ไม่ใช่การสร้างธรรมะขึ้นใหม่แบบ มหายาน เพื่อให้คำสอนเป็น ข้อมูลทุติยภูมิ ที่มีรากฐาน
- องค์ประกอบของ 4 ส. (หัวใจพุทธเทศก์): การเทศนาที่ดีต้องบรรลุ 4 ประการ คือ สันทัสสนา (แจ่มแจ้ง), สมาทปนา (จูงใจให้ทำตาม), สมุตเตชนา (แกล้วกล้าลงมือทำ), และ สัมปหังสนา (ร่าเริงบันเทิงใจ/เกิดปีติ)
- การสร้างสันทัสสนา (ความแจ่มแจ้ง): ความแจ่มแจ้งเกิดจากการใช้ เหตุผล ที่เป็น ตรรกะ (Reason) มาสนับสนุนประโยคที่ต้องการให้ผู้ฟังเชื่อ ไม่ใช่แค่ เหตุและผล (Cause and Effect) ในเชิงกรรมและวิบาก แต่เป็นการหา ข้อพิสูจน์ (หลักฐาน) มายืนยันบทสรุป เช่น เห็นถนนเปียก จึงสรุปว่าฝนตก
- การใช้สาธกและนิทาน: การเทศน์ต้อง แทรกนิทาน สาธก ยกภาษิต เพื่ออรรถาธิบาย
- สาธก (Fact/ข้อเท็จจริง): เรื่องจริงที่เกิดขึ้นในประวัติศาสตร์ พุทธประวัติ หรือเหตุการณ์ปัจจุบัน (เช่น เรื่อง Roman Scammer หรือคอลเซ็นเตอร์) มีพลังในการจูงใจมากกว่านิทาน เพราะเป็นหลักฐาน
- ชาดก (นิทาน): เรื่องเล่าในอดีตชาติที่นำมาประกอบ สาธก เพื่อเชื่อมโยงให้เห็นที่มา
- การหลีกเลี่ยงเหตุผลวิบัติและการด่วนสรุป: พระธรรมกถึกต้องระวัง เหตุผลวิบัติ (Invalid Reason) เช่น การโฆษณาชวนเชื่อหรือการด่วนสรุปจากหลักฐานเพียงเล็กน้อย พระพุทธเจ้าสอนให้ อย่าด่วนสรุป ต้องใช้เวลาในการพิจารณา: ศีล ดูได้จากการอยู่ร่วมกันนาน (สังวา เสนะ), ความฉลาด ดูได้ด้วยการ สนทนา ถามตอบ, ความกล้า ดูได้ในยาม มีภัย
พลังของพุทธภาษิต: การ ยกภาษิต (เช่น สุโข ปุญญัสสะ อุจจะโย) เป็นวิธี จูงใจ (สมาทปนา) ที่ไม่ต้องอาศัยการพิสูจน์ด้วยเหตุผลมากนัก เพราะผู้คนเชื่อถือว่าคำของพระพุทธเจ้าและนักปราชญ์นั้นดีแล้ว ทำให้เกิดความศรัทธาทันที
สันทัสสนา คือหลักการแรกของ พุทธเทศก์ ที่ต้องทำให้ผู้ฟัง แจ่มแจ้ง ด้วยเหตุผลและตรรกะ
การสร้างความแจ่มแจ้งทำได้ด้วยการนำ สาธก (เรื่องจริง) มาประกอบ นิทาน และใช้ พุทธภาษิต มาสนับสนุนให้เกิดความเชื่อ
พระธรรมกถึกควรเป็น นวัตกร ที่ประยุกต์ใช้พระธรรมอย่างมีหลักฐาน โดยไม่ ด่วนสรุป เพื่อให้ธรรมะมีพลังและไม่เป็นเหตุผลวิบัติ
